Lýðræðishalli minni í ESB en EES?

María Elivira Mendez Pinedo er doktor og lektor í Evrópurétti við lagadeild Háskóla Íslands. Grein eftir hana "Lýðræðishallinn í EES" birtist á bls 39 í Morgunblaðinu í dag (15. feb). Afstaða Maríu er sú að það sé minni lýðræðishalli í ESB en EES. Það reynist hins vegar við nánari skoðun vera alveg þveröfugt. Ísland myndi þurfa að þola meiri lýðræðishalla innan ESB.

Hvað er lýðræðishalli?
Gagnrýnendur ESB hafa nefnt lýðræðishalla (e. democratic deficit) sem einn af helstu ókostum sambandsins. Með lýðræðishalla er átt við að kjósendur hafi ekki nægileg áhrif á hverjir taka ákvarðanir fyrir þeirra hönd og virðast flestir sammála um að þetta vandamál sé fyrir hendi í ESB. 

Er lýðræðishalli í EES?
EES ríki hafa ekki bein áhrif á lagasetningu í ESB en þurfa samt að innleiða lög ESB í vissum málaflokkum. Kjósendur í EES hafa ekki bein áhrif á þá lagasetningu og í því felst vissulega skortur á lýðræði.

María leggur til að Ísland gangi í ESB svo íslenskir kjósendur geti haft meiri áhrif á þau lög sem hér eru innleidd.

Það virðist góð hugmynd í fyrstu, einkum ef maður gleymir að skoða hvaða áhrifum íslenskir kjósendur tapa við að ganga í ESB. María gleymir nefnilega að halda því til haga í sinni grein. 

Íslendingar hafa núna fulla lögsögu yfir eigin auðlindum, fiskimiðum, orku, landbúnaði og þurfa ekki að þola neinn lýðræðishalla í þeim málum.

Við inngöngu í ESB myndu áhrif okkar í þessum málefnum hrapa úr 100% í 0.06%. (Íslendingar eru bara 0.3 milljónir eða 0.06% af íbúafjölda ESB sem er 500 milljónir.)

Berum saman áhrif Íslendinga á eigin málefni innan og utan ESB

Utan ESB: Ráðum okkur 100% í sumu og 0% í öðru. Meðaltalið er 50%

Innan ESB: Ráðum okkur 0.06% í sumu og 0.06% í öðru. Meðaltalið er 0.06%

Þetta má eflaust reikna út með meiri nákvæmni en niðurstaðan virðist nokkuð ljós. Við höfum margfallt meiri áhrif á eigin málefni utan ESB. Lýðræðishalli yrði því óhjákvæmlega meiri innan ESB.

 

Vandi + ESB = Enginn vandi ?

"Samningar við Evrópusambandið eru lausn vandans" er titill greinar í Morgunblaðinu sem rituð er af Jóni Baldvin Hannibalssyni.  Skoðum röksemdir Jóns Baldvins nánar.

Röksemdir Jóns:

Allur fyrri helmingur greinarinnar fer reyndar í að útskýra vandann og hver séu mikilvægustu úrlausnarefni og leiðir. Jón telur m.a. þörf á að endurskoða aðgerðaáætlun Alþjóðagjaldeyrissjóðsins, lækka vexti en ávítar svo ríkisstjórn harðlega fyrir að "stinga höfðinu í sandinn í ESB málinu". Svo kemur hann að því hvers vegna ESB er eina lausnin: 

Samningar við Evrópusambandið um aðild að því og myntsamstarfinu er lykillinn að lausnum á bráðavanda íslensku þjóðarinnar nú þegar. Ástæðan er einföld: Við getum hvorki leyst skuldavandann né gjaldmiðilsvandann ein og sér; við þurfum að semja um hvort tveggja.  Samningsvettvangurinn er hjá Evrópusambandinu - allsherjarsamtökum lýðræðisríkja í Evrópu. 
(...) 
Það verður allt öðru vísi tekið á vandamálum Íslendinga sem verðandi aðildarþjóðar Evrópusambandsins en sem utangarðsþjóðar. Vandamál verðandi aðildarþjóða eru vandamál Evrópusambandsins sem slíks. Evrópusambandið býr yfir ýmsum úrræðum til þess að leysa vanda aðildarríkja af þeim toga sem Íslendingum er nú ofviða að leysa á eigin spýtur. Smæð Íslands skipti hér máli. Upphæðirnar sem um er að ræða eru risavaxnar á mælikvarða 300.000 manna þjóðar en smámunir einir á mælikvarða ríkjabandalags sem telur 500 milljónir manna.

En er ESB alveg örugglega eina lausnin?

Jón Baldvin telur að við getum ekki leyst skuldavandann ein og sér. Auðvitað er rétt hjá honum að við þurfum að semja við kröfuhafa. Kröfuhafar hafa hag af því að okkur takist að borga þeim. Það þarf enga aðild að ESB til að þeir samningar klárist. Það er líka ósannað að ESB aðild skili "ókeypis" niðurfellingu skulda í sjálfu sér. Allt kostar.

Jón Baldvin fullyrðir líka að við getum ekki leyst gjaldmiðilsvandann án ESB. En það ekki rétt því við höfum marga valkosti í gjaldmiðilsmálum. Allir valkostir í þeim efnum hafa sína ókosti, líka evran. 

Allir vita að jafnvel hraðafgeiðsla umsóknar myndi taka 2 ár hið minnsta. Evran fengist töluvert síðar. Jón Baldvin gerir sér grein fyrir þessu en gefur sér að það eitt skili miklu að setja stefnuna.

Hvað kostar svo ESB lausnin? Hvað vill ESB fá fyrir að stytta afplánun Íslendinga í sjálfskaparvítinu. Hverju telur Jón Baldvin rétt að fórna? Greinin kemur ekki inn á það.

Hvað ef þjóðin er ekki tilbúin? 

Þjóðin er klofin í afstöðu sinni til ESB og hún þyrfti tíma til að komast að niðurstöðu. Að rjúka í þetta mál núna myndi kljúfa þjóðina, flokka og þingheim og draga óhemju mikið afl úr okkur - einmitt þegar við þurfum að standa saman og hafa fulla einbeitingu við að greiða úr vandanum. 

Staða Íslands innan ESB árið 2014, 2020 og 2100

Segjum nú að Ísland gangi í ESB. Hvernig myndi okkur farnast í bráð og lengd? Þetta þarf að skoða dáldið og sérstaklega langtímahorfur, því aðild að ESB er hugsuð til langframa.

Beðið eftir evru: til 2014

Haft er eftir Olli Rehn, sem fer með stækkunarmál ESB, að Ísland gæti fengið flýtimeðferð og komið inn í ESB árið 2011. Hans-Gert Pöttering, forseti Evrópuþingsins er ósammála og fullyrðir að þetta sé alls ekki rétti tíminn til að huga að stækkun sambandsins. Fyrst þurfi aðildarlöndin 27 að fjalla um Lissabon sáttmálann.

Líklega er raunhæft að innganga taki okkur 3 ár hið skemmsta. Þá tekur við 2 ára bið eftir Evrunni, en bara ef okkur tekst að halda gengi krónunnar stöðugu gagnvart Evru.

Næstu 3-5 ár verða líklega jafn erfið hvort sem við sækjum um aðild eða ekki.

Hunangstunglið: 2014-2020

Evran er loksins okkar. Stöðugur og traustur gjaldmiðill en óvæginn ef efnahagur Íslands fer úr fasa við ESB.

Hafi okkur á annað borð tekist að semja um einhverjar undanþágur frá sameiginlegri fiskveiðistefnu og milljarða framlagi til sjóða bandalagsins þá gæti þetta verið góður tími fyrir Ísland.

Ef allt fer vel gæti þetta tímabil einmitt verið sú gósentíð sem fjölskyldur og fyrirtæki landsins vonast eftir. Því miður treysta fæstir sér til að skyggnast lengra. 

Næstu áratugir 2020-2100

Til langs tíma er óvarlegt að treysta því að sérákvæði Íslands um undanþágur frá grundvallarstefnu sambandsins um sameiginlega stjórnun auðlinda haldist.  Alls kyns aðstæður og uppákomur geta leitt til þess að við kjósum að sætta okkur við niðurfellingu á þeim þegar á reynir.

Þróun Evrópusambandsins hefur hingað til verið í átt til sífellt meiri samræmingar og miðstýringar. Sú þróun er knúin áfram af þörf fyrir aukna hagkvæmni og eflingu viðskipta en einnig af náttúrulegri leitni valds til að safnast upp. Þessi þróun er líkleg til að halda áfram og ná til sífellt fleiri málaflokka þar á meðal skatta- og varnarmála. Lissabon sáttmálinn er t.d. skref í þá átt.

Sumir óttast (og aðrir vona) að ESB þróist í nokkurskonar Bandaríki Evrópu. Þá er ljóst að Ísland verður ekki lengur "stórasta land í heimi" heldur fjarlægur og kannski óspennandi hluti af miklu stærra bákni.

Svo er erfitt að sjá hvernig Ísland getur til lengri tíma skotið sér undanþví að leggja fé og mannskap til varnarmála Evrópu eða hernaðaraðgerða.

Jæja...

Einhver niðurstaða með framtíð Íslands innan ESB?

Það virðist alveg víst að hvort sem við göngum til samninga eða ekki verðum við að koma okkur á réttan kjöl af eigin rammleik.

Við verðum líklega búin með það versta þegar okkur er hleypt inn í ESB. Áratugurinn eftir það verður miklu betri en erfiðleikaárin. Líklega ágætur ekki síst ef samningar hafa tekist vel.

Til lengri tíma litið munu nýjir leiðtogar koma og fara hjá ESB. Það fjarar undan sérákvæðum. Bregðast þarf við ógnum og óvæntum aðstæðum. Getum við ætlast til að hagsmunir smáþjóðar í norðri ráði miklu ef á reynir? Líklega ekki.

Er þetta kannski of mikil svartsýni? Þeir sem telja rétt að ganga í ESB hljóta að hafa allt aðra sýn á framtíðina og vonandi bjartari. Gaman væri að heyra frá þeim.

 

 

 

Krónan og valkostir í gjaldmiðilsmálum

Er það rétt að krónan sé vonlaus gjaldmiðill? Ef svo er, hverjir eru valkostirnir?

1. Einhliða upptaka Evru eða Dollara

Einhliða upptaka annars gjaldmiðils felur það í sér að öllum krónum í umferð er skipt út fyrir gjaldmiðil annars lands. Fyrsta skrefið er að ákveða hvaða mynt verði tekin upp og því næst á hvaða gengi krónum verður skipt út fyrir nýju myntina. Ríkissjóður kaupir því næst nægilegt magn (~20 milljarða) af seðlum og mynt og flytur til landsins. Gefinn er frestur til að skipta krónum yfir í nýju myntina t.d. 4 mánuðir. Eftir það er krónan verðlaus og úr sögunni.

Þessi leið hefur þann kost að þjóðin fær með hraði traustan gjaldmiðil til heimabrúks sem innlend stjórnvöld geta hvorki misbeitt né prentað að vild. Einhliða upptöku er hægt að framkvæma á nokkrum vikum. Í kjölfarið myndu vextir á Íslandi líklega nálgast þá sem gilda í upprunalandi myntarinnar. Íslenskir bankar myndu þó ekki hafa lánveitanda til þrautavara. Líklega myndi það leiða til hærri vaxta.

Evrópa er helsti viðskiptaðili Íslands og því myndi Evran vera hentug mynt.  Því miður hefur Evrópusambandið lýst eindreginni andstöðu við að Ísland taki upp Evru einhliða og trúlega mjög óráðlegt að ganga beint gegn því. Það eru hins vegar ýmis fordæmi fyrir því að þjóðir hafi tekið Bandaríkjadollar upp einhliða í sátt við Bandaríkin og með ágætum árangri.

Einhliða upptaka hefur líka ókosti. Verulegur kostnaður felst í því að seðlar og mynt í umferð bera ekki vexti liggjandi í skúffum og buddum landsmanna. Slíkir fórnarvextir gætu numið 600 milljónum á ári, m.v. 3% vexti og 20 milljarða. Til viðbótar týnast og skemmast seðlar fyrir tugi milljóna árlega og sem væri tap fyrir okkur en ágóði fyrir seðlabanka útgáfulandins.

Helsti ókosturinn er þó sá að gengi upptökumyntarinnar mun ráðast alfarið af efnahag upprunalandsins en ekki efnahag Íslands. Það munu koma tímabil þar sem upptökumyntin verður svo sterk að íslensk útflutningsfyrirtæki verða ósamkeppnishæf, innfluttar vörur frá öðrum myntsvæðum falla í verði og kaupæði rennur á Íslendinga með tilheyrandi skuldasöfnun. Ef upptökumyntin veikist hinsvegar um of hækka vörur frá öðrum myntsvæðum og verðbólga eykst á Íslandi. Þessi tiltekni ókostur á líklega við um allar myntir aðrar en Krónuna.

2. Aðild að evrópska myntbandalaginu

Þátttaka í evrópska myntbandalaginu felur í sér að seðlabanki Evrópu myndi kaupa allar krónur og greiða fyrir með Evrum.

Aðild að myntbandalaginu býðst aðeins þeim ríkjum sem eru í Evrópusambandinu og tekst að halda gengi sinnar eigin myntar innan ákveðinna vikmarka í 2 ár. Þetta stranga skilyrði um stöðugleika þýðir eiginlega að fáum ekki Evruna nema við sýnum fyrst að við getum vel lifað án hennar.

Ef horft er framhjá löngum biðtíma tíma og stöðugleikaskilyrðinu þá hefur aðild að myntbandalagi ýmsa kosti. Landið hefði traustan gjaldmiðil.

Ókosturinn væri þó alltaf sá að gengi Evru mun ekki taka mið af aðstæðum á Íslandi. 

3. Myntráð

Myntráð (e. Currency Board) felur í sér að öllum krónum er skipt út fyrir nýja mynt, sem kalla mætti t.d. Ísdal. Gengi Ísdals væri kyrfilega fest við gengi hentugrar viðmiðunarmyntar t.d. Evru, í hlutfallinu 1:1. Til þess að Ísdalur njóti trausts skal ávallt vera hægt að skipta einum slíkum út fyrir eina Evru og á öllum tímum þarf að vera til nægilegt magn af Evrum í varasjóði myntráðsins til að skipta öllum Ísdollurum út fyrir Evrur. 

Myntráð hefur vissa kosti umfram einhliða upptöku annars gjaldmiðils. Í stað þess að setja 20 milljarða af t.d. Dollurum í umferð með tilheyrandi vaxtatapi er upphæðin geymd í banka og ber þar vexti.  Ísdalir sem týnast eða skemmast eru hagur myntráðsins. Ekki verður heldur séð að Evrópusambandið geti sett sig upp á móti því að Ísland miði Ísdollar sinn við gengi Evrunnar. 

Myntráð myndi aðeins virka ef stjórnvöldum er treyst til að víkja aldrei frá þeirri reglu að fyrir 1 Ísdal fáist alltaf 1 Evra og að ávallt séu til nægar Evrur til að innleysa alla Ísdali.  Freistingin getur verið mikil fyrir stjórnvöld, einkum þegar gengi viðmiðunarmyntarinnar sveiflast úr takti við þarfir Íslands. 

4. Myntfrelsi

Myntfrelsi hefur lítið verið reynt, enda byggir það á nútímalegri tækni, en það felur í sér að leyfa allar myntir í viðskiptum. Krónan er þó áfram til, en hlutverk hennar minnkar af sjálfu sér. Fyrirtæki og einstaklingar velja aðrar myntir ef þær þykja traustari eða henta betur í þeirra viðskiptum. Myntfrelsi má koma á með því að breyta lögum sem krefjast þess að verslanir bjóði vörur í krónum, að fyrirtæki haldi bókhald í krónum, greiði skatta í krónum.

Nú er ég bara að giska á hvernig þetta myndi virka hér... en Seðlabankinn myndi nota hluta gjaldeyrisforðans til að kaupa þær krónur út af markaðinum sem ekki væri þörf fyrir. Ekki þarf að óttast að hér yrðu margar myntir í umferð, flestir myndu velja Evru, Dollar eða Pund. Ekki þarf heldur að óttast að Krónan myndi hrynja sérstaklega út af þessu.

Einstaklingar gætu átt reikninga í 2-3 myntum og debetkort á hvern reikning. Fá lönd ættu auðveldara með að taka upp myntfrelsi en Ísland, enda er tæknivæðing banka og útbreiðsla greiðslumiðlunar hvergi lengra komin en hér. 

Kostur myntfrelsis er að við gætum notað hér Evru í stórum stíl án þess að móðga Evrópu. Efnahagslífið yrði ekki ofurselt einni mynt og duttlungum hennar og gæti aðlagast sveiflum á gjaldeyrismörkuðum. Krónan myndi lifa áfram og gengi hennar reiknað út og stýrt af Seðlabanka. Við gætum t.d. notað krónu áfram í stöðumæla og sjálfsala eins lengi og þeir endast. 

5. Krónan áfram

Krónan á sér ekki marga málsvara þessa dagana. En skoðum samt kosti og galla við að hafa hana áfram.

Krónan hefur ekki reynst sérlega traustur gjaldmiðill. Hún er smá og sumir óttast að stórir fjárfestar gætu freistast til að "ráðast á Krónuna" í hagnaðarskyni. Sá ótti hefur þó reynst tilefnislaus fram til þessa. Gengi krónunnar sveiflast eftir því hvernig fiskast, hún sveiflast þegar við virkjum og byggjum álver. Hún hrynur þegar stjórnvöld klúðra málum.

Sveiflur krónunnar getað hjálpað sjávarútvegi að komast af en trufla hins vegar iðnfyrirtæki sem byggja á útflutningi.  

Ef við viljum hafa Krónuna áfram þurfum við að lifa áfram við sveiflur. Íslensk stjórnvöld þyrftu líka að sýna meiri kunnáttu og ráðdeild í fjármálastjórn en hingað til.  Ef vel er haldið á málum gæti krónan hugsanlega dugað okkur sem innlendur gjaldmiðill.

Mitt viðhorf

Það eru semsé nokkrir valkostir í stöðunni og trúlega fleiri en þeir sem hér voru taldir. Enginn þeirra er þó gallalaus. Gjaldmiðlar eru allir gallagripir. Þeir hafa verið það í mörg þúsund ár og verða enn um sinn.

Krónan er auðvitað gallagripur líka en kannski viljum við frekar lifa við hennar galla áfram en hætturnar sem felast í því að festa okkur við einn erlendan gjaldmiðil sem tekur ekkert mið af framgangi mála á Íslandi. Það eru tvær hliðar á þeim peningi.

Mitt viðhorf er reyndar að það eigi að skoða eitthvað nýtt. Það mætti kanna kosti myntfrelsis miklu nánar. Myntfrelsi virðist vera ódýr og fljótleg lausn sem færir okkur m.a. Evru án þess að styggja Evrópusambandið. Mörg iðnfyrirtæki gætu unað slíkum málalokum. Fyrirtæki í viðskiptum við ríki utan Evrópu gætu líka valið mynt sem hentar en væru ekki pínd til að nota Evru. Sjávarútvegsfyrirtæki geta ákveðið að halda sig við Krónu ef þau vilja það. 

Ísland er eitt fárra landa sem hafa nægilega útbreiðslu rafrænna greiðslukorta til að taka upp myntfrelsi auðveldlega - Eigum við ekki bara að nýta okkur það?