Þennan samning verður að fella

Í dag birtist í Morgunblaðinu eftirfarandi grein um Icesave málið eftir hagfræðinginn Jón Daníelsson.

  "Það blasir við að afdrifarík mistök voru gerð af íslensku samninganefndinni. Bretar og Hollendingar hafa án efa teflt fram mjög reyndum samningamönnum."

ICESAVE-vandinn varð þannig til að íslenskir bankar stálu í raun frá sparifjáreigendum í Evrópu: Þeir tóku við peningum sem þeir hafa ekki borgað aftur. Það virðist hafa verið með fullu samþykki íslenskra yfirvalda. Bankarnir sjálfir, stjórnmálamenn og embættismenn fullyrtu að íslenska ríkið stæði að baki innistæðunum og tóku öllum efasemdum um annað fjarri. Það fór ekki leynt, hvorki í íslenskum fjölmiðlum né erlendum. Hvað sem líður allri lagalegri óvissu, höfum við Íslendingar því siðferðislega skyldu til að viðurkenna ábyrgð okkar. Nema menn vilji vera álitnir þjófsnautar um aldur og ævi.

Bretar og Hollendingar deili ábyrgðinni

En ábyrgðin er ekki einvörðungu okkar. Veruleg brotalöm var á eftirlitskerfi Evrópusambandsins, og Fjármálaeftirlit Bretlands og hollenski seðlabankinn sinntu eftirlitshlutverki sínu ekki sem skyldi. Virðast raunar hafa þagað gegn betri vitund.Bretar og Hollendingar hafa beitt gífurlegri hörku við að knýja fram fyllstu ábyrgð Íslendinga á Icesave-skuldbindingunum. Framan af nutu þeir til þess óskoraðs stuðnings annarra Evrópuríkja, sem stafaði af einkar vályndri stöðu evrópskra fjármálamarkaða sl. haust, en þær aðstæður hafa nú breyst.

Þegar íslensku bankarnir hrundu í október, var mikil óvissa um fjármálastöðugleika í Evrópu. Stórir bankar riðuðu til falls og annað var óhugsandi fyrir Evrópuþjóðir en láta Íslendinga gangast við tryggingaskuldbindingum sínum. Ella hefði almenn vantrú getað skapast á tryggleika evrópskra bankainnistæðna og bankaáhlaup siglt í kjölfarið. Af biturri reynslu þekkja menn hvernig allir bankar, góðir sem lélegir, geta hrunið líkt og spilaborg í einu vetfangi við slíkar aðstæður.

Þessi staðreynd var ástæðan fyrir hinni hörðu afstöðu Evrópulandanna, en sem fyrr segir eru þær forsendur ekki lengur fyrir hendi. Fjármálaóstöðugleiki virðist að mestu horfinn og regluverk Evrópu hefur verið aðlagað því, sem nú er kallað „íslenska vandamálið“. Eftir situr ábyrgð íslenska ríkisins gagnvart evrópskum sparifjáreigendum, allt að 20.887 evrur á hvern og einn reikning. Hollenska og breska ríkið hafa þegar greitt fjárhæðina út og ábyrgðin er því gagnvart þessum ríkjum. Það mun hafa úrslitaáhrif á framtíð íslenska hagkerfisins hvernig um skuldina semst. Heildartalan nemur um 3,4 milljörðum punda, eða 734 milljörðum króna.

Milli feigs og ófeigs

Íslenska hagkerfið stendur á krossgötum. Líklegast er að niðurstaðan verði annaðhvort „slæmt jafnvægi“ eða „gott jafnvægi“, svo gripið sé til hugtaka úr tungumáli hagfræðinnar. Millivegurinn er ósennilegur, en iðulega er afar mjótt á mununum hvorum megin hryggjar mál falla.Í góða jafnvæginu skapast væntingar um að ástandið muni batna, tekjur og eyðsla fólks og fjárfestingar aukast, sem eitt og sér leiðir til meiri væntinga og betri stöðu. Í vonda jafnvæginu missir fólk og fyrirtæki hins vegar trúna á hagkerfið og framtíðina, fyrirtæki halda að sér höndum, og tiltækt fjármagn leitar til útlanda. Búast má við að bæði einstaklingar og fyrirtæki flytji út, sem enn eykur vandamálið og vantrúna.

Íslendinga þarf ekki að bera mikið af leið til þess að lenda í slæmu jafnvægi. Niðurstaða Icesave-mála getur ráðið úrslitum um það og því er það algjört grundvallaratriði fyrir framtíð Íslands og Íslendinga að Icesave-samningurinn verði eins hagstæður og unnt er.

Gallar Icesave-samningsins

Það eru tvö grundvallarvandamál við fyrirliggjandi samningstillögu ríkisstjórnarinnar: annars vegar form samningsins og hins vegar samningskjörin.

1. Vextir eru 5,5% á ári sem í sjálfu sér eru ekki óeðlileg kjör, en nemur þó um 40 milljörðum króna á ári. Vandinn er að svo virðist sem íslenski tryggingasjóðurinn eigi forgangskröfu í þrotabú Landsbankans, en aðeins fyrir höfuðstólnum, ekki vöxtunum. Sé þessi skilningur réttur munu þeir falla á íslenska ríkið í heild sinni. Ljóst er að um er að ræða gríðarlega fjárhæð, væntanlega tugi milljarða á ári. Hjá þessu vandamáli mætti hæglega komast með því að gera bankann sjálfan að lántaka, en láta tryggingasjóðinn og ríkið ábyrgjast skuldbindinguna. Krefjast verður þess að samningnum verði breytt á þá lund áður en á hann er fallist af Alþingi.

2. Íslendingar hafa gengist undir það með samningum að greiða innistæðueigendum í Hollandi og Bretlandi innistæður upp að 20.887 evrum. Bresk og hollensk yfirvöld tóku ákvörðun um að greiða umfram lágmarkið. Sú ráðstöfun þeirra má ekki verða til þess að réttur okkar til endurheimtu raskist. Skilanefndin virðist þó telja svo vera. Væri skilningur hennar réttur fengju tryggingasjóðir ríkjanna þriggja sama hlutfall upp í kröfur sínar. Ákvörðun Hollendinga og Breta, sem Íslendingar fengu engu um ráðið og er umfram hina samevrópsku skyldu þeirra yrði þannig til þess að rýra endurheimtu Íslendinga. Það getur ekki verið rétt niðurstaða, hvað þá réttlát. Mér fróðari menn um gjaldþrotarétt fullyrða við mig að greiðsla tryggingasjóðsins sé í raun fyrirframgreiðsla upp í úthlutun úr þrotabúi Landsbankans og tryggingasjóðurinn eigi rétt til endurheimtu þess sem hann greiðir, áður en aðrir tryggingasjóðir eða innistæðueigendur fá nokkuð í sinn hlut. Innistæðueigandi eigi þann rétt einan að fá sér greiddar 20.887 evrur úr tryggingakerfinu og nægi eignir bankans til greiðslu þeirrar fjárhæðar, eigi hann enga kröfu á tryggingasjóðinn.

3. Samningurinn samsvarar því, miðað við höfðatölu, að Bretar samþykktu 700 milljarða punda og Bandaríkjamenn 5,6 trilljónir dollara. Ég fæ ekki séð að þær auðsælu þjóðir tækju slíkar byrðar á sig við bestu kringumstæður, hvað þá í miðri kreppu. Það er algerlega óþolandi að íslenska ríkið taki þetta á sig í heild sinni. Þessar grannþjóðir okkar verða að horfast í augu við einstaklega erfiða stöðu okkar og burði þjóðarinnar til þess að standa undir skuldbindingunum án þess að hér verði örbirgð og landauðn. Sérstaklega á það þó við fyrir þær sakir að þær eiga ríkan þátt í því hversu ömurlega er komið fyrir okkur.

Þingið verður að fella samninginn

Það er veruleg og augljós hætta á að samkomulag leiði Íslendinga í slæma jafnvægið skyldi Alþingi verða það slys á að samþykkja samninginn óbreyttan. Þess vegna verður að breyta samkomulaginu. Það þarf að sníða af því lagalega agnúa og tryggja sem bestar endurheimtur, það er öllum fyrir bestu. Það verður líka að gæta þess að fjárhæðin sem fellur á Ísland verði ekki svo há að hagkerfið nái aldrei að slíta þá skuldahlekki af sér og öðlist fyrri styrk.

Ríkisstjórnin skuldbatt sig á sínum tíma til samningaviðræðna um Icesave. Við það hefur verið staðið, en framkvæmdavaldið gat vitaskuld ekki skuldbundið þingið til þess að staðfesta samninginn eins og stjórnarskráin býður. Enn síður þar sem í millitíðinni hafa farið fram alþingiskosningar. Því er það Alþingi vandalaust að fella samninginn án þess að ríkisstjórnin hafi á nokkurn hátt gengið á bak orða sinna. Það verður Alþingi að gera.

Hvað er til ráða?

Samkomulagið er við breska og hollenska ríkið. Þau ríki þurfa að axla sinn hluta ábyrgðarinnar. Það geta þau gert með því að fallast á að endurgreiðslur frá Íslandi fari ekki fram úr tilteknu hlutfalli þjóðarframleiðslu eða útflutningsverðmæta. Ef vel gengur borgum við meira, en ef illa gengur minna, eða ekki neitt.Það blasir við að afdrifarík mistök voru gerð af íslensku samninganefndinni. Bretar og Hollendingar hafa án efa teflt fram mjög reyndum samningamönnum. Íslenska nefndin var hins vegar samsett af stjórnmálamönnum og embættismönnum, sem fæstir hafa komið nálægt alþjóðlegri samningagerð af því tagi og virðast hafa verið einkar tregir til að að leita ráða utan Arnarhóls.

Best færi á því að fela samningagerðina bestu erlendu lögfræðingum sem völ er á, óumdeildum sérfræðingum í slíkum samningum. Ríkisstjórnin myndi hafa yfirumsjón með samningnum – hugsanlega í nánara samráði við þingið en til þessa – en láta erlendu sérfræðingana að mestu ráða för. Slíkir aðilar þykja kannski dýrir, en lélegur samningur er mun dýrari fyrir þjóðina. Við höfum ekki efni á að láta íslenska áhugamenn semja við erlenda atvinnumenn.

Höfundur er prófessor við London School of Economics.

Athugasemdir

[Júlíus Björnsson, 30.6.2009 kl. 16:21]

ICESAVE-vandinn varð þannig til að íslenskir bankar stálu í raun frá sparifjáreigendum í Evrópu:

Þetta datt mér í hug sumarið forðum þegar lánalínur  fóru að lokast og fréttir bárust af stofnun Islave reikninga. Hækka hámark almennra innlánsvaxta langtímalána  í Breska heimsveldinu um heilt prósent. Um 114000 reikningar voru opnaðir á mánuði í Hollandi. Lofa upp í ermina á sér: féfletta.

Íslenska þjóðin eru ekki alþjóðafjárglæframenn eða ríkisstjórn sem hylmir yfir þeim.

Alheimskreppa er að byrja. Verðhjöðnum í EU í dag. Ég hef ekki en séð tölur um það sem tapaðist vega fárviðrisins  í USA, hinsvegar fullyrðingar um slíkt væri vart til að tala um.

Íslenskir einkabankar í eigu alþjóðlegra glæpamanna eða fjárglæfra. 

[Loftur Altice Þorsteinsson, 30.6.2009 kl. 21:55]

Jón Daníelsson segir:

ICESAVE-vandinn varð þannig til að íslenskir bankar stálu í raun frá sparifjáreigendum í Evrópu: Þeir tóku við peningum sem þeir hafa ekki borgað aftur. Það virðist hafa verið með fullu samþykki íslenskra yfirvalda. Bankarnir sjálfir, stjórnmálamenn og embættismenn fullyrtu að íslenska ríkið stæði að baki innistæðunum og tóku öllum efasemdum um annað fjarri. Það fór ekki leynt, hvorki í íslenskum fjölmiðlum né erlendum. Hvað sem líður allri lagalegri óvissu, höfum við Íslendingar því siðferðislega skyldu til að viðurkenna ábyrgð okkar. Nema menn vilji vera álitnir þjófsnautar um aldur og ævi.

Þetta tel ég fjarstæðu og ýkjur miklar. Hingað til hefur það ekki verið talinn þjófnaður að bankar taki við innistæðum. Að bankar verði gjaldþrota getur alltaf komið fyrir og ef ekki eru um lögbrot að ræða, hefur það ekkert með þjófnað að gera.

Ráðamenn í öllum löndum hafa fyrir sið að tala upp traust banka. Þetta er angi af "torgreindu peningastefnunni" sem byggir á blekkingum en ekki traustleika. Þetta tal ráðmanna leggur hins vegar engar skyldur á herðar almennings. Það er fjarstæða að halda því fram að þjóðir beri ábyrgð á hvaða vitleysu sem ráðherrar taka sér fyrir hendur. Þeir fá ákveðnar fjárheimildir til ákveðinna verka og verða að halda sig innan þeirra.

Siðferðileg skylda "okkar" er meiri við borna og óborna Íslendinga heldur en erlenda ríkissjóði. Þetta tal Jóns er hreint ótrúlegt. Að öðru leyti er margt til í ritgerð hans og sérstaklega varðandi mikilvægi þess að fella ábyrgð á Smánarsamningunum á Alþingi.

[Júlíus Björnsson, 30.6.2009 kl. 22:27]

Hingað til hefur það ekki verið talinn þjófnaður að bankar taki við innistæðum.

Féfletting leiðir af sér þjófnað. Lofa 30 % meiri ávöxtun á 30 ára tímabili almennt en samkeppni aðilar: lack of respect.

Bretar ef það var vafa mál hafa sannað með viðbrögðum sínum að það gengur ekki upp í GB.

Stöðuleiki og hinn gullni meðalvegur fara saman.