Krónan og valkostir í gjaldmiðilsmálum

Er það rétt að krónan sé vonlaus gjaldmiðill? Ef svo er, hverjir eru valkostirnir?

1. Einhliða upptaka Evru eða Dollara

Einhliða upptaka annars gjaldmiðils felur það í sér að öllum krónum í umferð er skipt út fyrir gjaldmiðil annars lands. Fyrsta skrefið er að ákveða hvaða mynt verði tekin upp og því næst á hvaða gengi krónum verður skipt út fyrir nýju myntina. Ríkissjóður kaupir því næst nægilegt magn (~20 milljarða) af seðlum og mynt og flytur til landsins. Gefinn er frestur til að skipta krónum yfir í nýju myntina t.d. 4 mánuðir. Eftir það er krónan verðlaus og úr sögunni.

Þessi leið hefur þann kost að þjóðin fær með hraði traustan gjaldmiðil til heimabrúks sem innlend stjórnvöld geta hvorki misbeitt né prentað að vild. Einhliða upptöku er hægt að framkvæma á nokkrum vikum. Í kjölfarið myndu vextir á Íslandi líklega nálgast þá sem gilda í upprunalandi myntarinnar. Íslenskir bankar myndu þó ekki hafa lánveitanda til þrautavara. Líklega myndi það leiða til hærri vaxta.

Evrópa er helsti viðskiptaðili Íslands og því myndi Evran vera hentug mynt.  Því miður hefur Evrópusambandið lýst eindreginni andstöðu við að Ísland taki upp Evru einhliða og trúlega mjög óráðlegt að ganga beint gegn því. Það eru hins vegar ýmis fordæmi fyrir því að þjóðir hafi tekið Bandaríkjadollar upp einhliða í sátt við Bandaríkin og með ágætum árangri.

Einhliða upptaka hefur líka ókosti. Verulegur kostnaður felst í því að seðlar og mynt í umferð bera ekki vexti liggjandi í skúffum og buddum landsmanna. Slíkir fórnarvextir gætu numið 600 milljónum á ári, m.v. 3% vexti og 20 milljarða. Til viðbótar týnast og skemmast seðlar fyrir tugi milljóna árlega og sem væri tap fyrir okkur en ágóði fyrir seðlabanka útgáfulandins.

Helsti ókosturinn er þó sá að gengi upptökumyntarinnar mun ráðast alfarið af efnahag upprunalandsins en ekki efnahag Íslands. Það munu koma tímabil þar sem upptökumyntin verður svo sterk að íslensk útflutningsfyrirtæki verða ósamkeppnishæf, innfluttar vörur frá öðrum myntsvæðum falla í verði og kaupæði rennur á Íslendinga með tilheyrandi skuldasöfnun. Ef upptökumyntin veikist hinsvegar um of hækka vörur frá öðrum myntsvæðum og verðbólga eykst á Íslandi. Þessi tiltekni ókostur á líklega við um allar myntir aðrar en Krónuna.

2. Aðild að evrópska myntbandalaginu

Þátttaka í evrópska myntbandalaginu felur í sér að seðlabanki Evrópu myndi kaupa allar krónur og greiða fyrir með Evrum.

Aðild að myntbandalaginu býðst aðeins þeim ríkjum sem eru í Evrópusambandinu og tekst að halda gengi sinnar eigin myntar innan ákveðinna vikmarka í 2 ár. Þetta stranga skilyrði um stöðugleika þýðir eiginlega að fáum ekki Evruna nema við sýnum fyrst að við getum vel lifað án hennar.

Ef horft er framhjá löngum biðtíma tíma og stöðugleikaskilyrðinu þá hefur aðild að myntbandalagi ýmsa kosti. Landið hefði traustan gjaldmiðil.

Ókosturinn væri þó alltaf sá að gengi Evru mun ekki taka mið af aðstæðum á Íslandi. 

3. Myntráð

Myntráð (e. Currency Board) felur í sér að öllum krónum er skipt út fyrir nýja mynt, sem kalla mætti t.d. Ísdal. Gengi Ísdals væri kyrfilega fest við gengi hentugrar viðmiðunarmyntar t.d. Evru, í hlutfallinu 1:1. Til þess að Ísdalur njóti trausts skal ávallt vera hægt að skipta einum slíkum út fyrir eina Evru og á öllum tímum þarf að vera til nægilegt magn af Evrum í varasjóði myntráðsins til að skipta öllum Ísdollurum út fyrir Evrur. 

Myntráð hefur vissa kosti umfram einhliða upptöku annars gjaldmiðils. Í stað þess að setja 20 milljarða af t.d. Dollurum í umferð með tilheyrandi vaxtatapi er upphæðin geymd í banka og ber þar vexti.  Ísdalir sem týnast eða skemmast eru hagur myntráðsins. Ekki verður heldur séð að Evrópusambandið geti sett sig upp á móti því að Ísland miði Ísdollar sinn við gengi Evrunnar. 

Myntráð myndi aðeins virka ef stjórnvöldum er treyst til að víkja aldrei frá þeirri reglu að fyrir 1 Ísdal fáist alltaf 1 Evra og að ávallt séu til nægar Evrur til að innleysa alla Ísdali.  Freistingin getur verið mikil fyrir stjórnvöld, einkum þegar gengi viðmiðunarmyntarinnar sveiflast úr takti við þarfir Íslands. 

4. Myntfrelsi

Myntfrelsi hefur lítið verið reynt, enda byggir það á nútímalegri tækni, en það felur í sér að leyfa allar myntir í viðskiptum. Krónan er þó áfram til, en hlutverk hennar minnkar af sjálfu sér. Fyrirtæki og einstaklingar velja aðrar myntir ef þær þykja traustari eða henta betur í þeirra viðskiptum. Myntfrelsi má koma á með því að breyta lögum sem krefjast þess að verslanir bjóði vörur í krónum, að fyrirtæki haldi bókhald í krónum, greiði skatta í krónum.

Nú er ég bara að giska á hvernig þetta myndi virka hér... en Seðlabankinn myndi nota hluta gjaldeyrisforðans til að kaupa þær krónur út af markaðinum sem ekki væri þörf fyrir. Ekki þarf að óttast að hér yrðu margar myntir í umferð, flestir myndu velja Evru, Dollar eða Pund. Ekki þarf heldur að óttast að Krónan myndi hrynja sérstaklega út af þessu.

Einstaklingar gætu átt reikninga í 2-3 myntum og debetkort á hvern reikning. Fá lönd ættu auðveldara með að taka upp myntfrelsi en Ísland, enda er tæknivæðing banka og útbreiðsla greiðslumiðlunar hvergi lengra komin en hér. 

Kostur myntfrelsis er að við gætum notað hér Evru í stórum stíl án þess að móðga Evrópu. Efnahagslífið yrði ekki ofurselt einni mynt og duttlungum hennar og gæti aðlagast sveiflum á gjaldeyrismörkuðum. Krónan myndi lifa áfram og gengi hennar reiknað út og stýrt af Seðlabanka. Við gætum t.d. notað krónu áfram í stöðumæla og sjálfsala eins lengi og þeir endast. 

5. Krónan áfram

Krónan á sér ekki marga málsvara þessa dagana. En skoðum samt kosti og galla við að hafa hana áfram.

Krónan hefur ekki reynst sérlega traustur gjaldmiðill. Hún er smá og sumir óttast að stórir fjárfestar gætu freistast til að "ráðast á Krónuna" í hagnaðarskyni. Sá ótti hefur þó reynst tilefnislaus fram til þessa. Gengi krónunnar sveiflast eftir því hvernig fiskast, hún sveiflast þegar við virkjum og byggjum álver. Hún hrynur þegar stjórnvöld klúðra málum.

Sveiflur krónunnar getað hjálpað sjávarútvegi að komast af en trufla hins vegar iðnfyrirtæki sem byggja á útflutningi.  

Ef við viljum hafa Krónuna áfram þurfum við að lifa áfram við sveiflur. Íslensk stjórnvöld þyrftu líka að sýna meiri kunnáttu og ráðdeild í fjármálastjórn en hingað til.  Ef vel er haldið á málum gæti krónan hugsanlega dugað okkur sem innlendur gjaldmiðill.

Mitt viðhorf

Það eru semsé nokkrir valkostir í stöðunni og trúlega fleiri en þeir sem hér voru taldir. Enginn þeirra er þó gallalaus. Gjaldmiðlar eru allir gallagripir. Þeir hafa verið það í mörg þúsund ár og verða enn um sinn.

Krónan er auðvitað gallagripur líka en kannski viljum við frekar lifa við hennar galla áfram en hætturnar sem felast í því að festa okkur við einn erlendan gjaldmiðil sem tekur ekkert mið af framgangi mála á Íslandi. Það eru tvær hliðar á þeim peningi.

Mitt viðhorf er reyndar að það eigi að skoða eitthvað nýtt. Það mætti kanna kosti myntfrelsis miklu nánar. Myntfrelsi virðist vera ódýr og fljótleg lausn sem færir okkur m.a. Evru án þess að styggja Evrópusambandið. Mörg iðnfyrirtæki gætu unað slíkum málalokum. Fyrirtæki í viðskiptum við ríki utan Evrópu gætu líka valið mynt sem hentar en væru ekki pínd til að nota Evru. Sjávarútvegsfyrirtæki geta ákveðið að halda sig við Krónu ef þau vilja það. 

Ísland er eitt fárra landa sem hafa nægilega útbreiðslu rafrænna greiðslukorta til að taka upp myntfrelsi auðveldlega - Eigum við ekki bara að nýta okkur það?